Trí tuệ nhân tạo có thay thế được con người?

Nhiều dự báo về trí thông minh nhân tạo tác động tiêu cực đến việc làm của con người. Nhưng dường như lo ngại lại đến từ sự những người không hiểu về công việc chúng ta đang làm.

• Sự thật đằng sau các sản phẩm trí tuệ nhân tạo
• Trí tuệ nhân tạo sau màn ảnh
• Apple đang chậm chân trong cuộc đua trí tuệ nhân tạo
• Trí tuệ nhân tạo sẽ đe dọa sự sống
• Google và đội quân trí tuệ nhân tạo

Hàng loạt bài viết xuất hiện trên báo chí cũng như mạng xã hội có tựa đề kiểu như “Điều gì xảy ra khi máy tự động hóa lấy đi hàng triệu việc làm”, mà trong đó nội dung không chỉ nói về sức mạnh của trí tuệ nhân tạo mà còn nhấn mạnh tầm quan trọng của thích ứng với những thay đổi trong tương lai gần. Những công việc mất đi và những công việc mới xuất hiện luôn là chủ đề nóng trên thế giới khi mà con người hiện đang tương tác với máy tự động ngày càng nhiều hơn.

Một nghiên cứu năm 2013 của Đại học Oxford dự đoán rằng công nghệ trong tương lai có thể lấy đi gần một nửa số việc làm tại Mỹ. Lịch sử đã chứng minh những dự đoán như vậy là phóng đại bởi trong cuộc đua với công nghệ thì con người vẫn thường chiến thắng.

Tuy nhiên, chiến thắng trong quá khứ không biểu thị cho kết quả trong tương lai bởi làn sóng tiếp theo của tự động hóa không chỉ cuốn đi những công việc ít đòi hỏi nhiều chuyên môn mà cả những trong lĩnh vực đòi hỏi trí tuệ cao. Ngay cả công việc của ngành tài chính, luật pháp, và y học cũng khó có sự ổn định như trước đây.

Công việc cũ mất đi thì xã hội con người có thể lại tạo ra những công việc mới, điều này phụ thuộc vào nhu cầu thị trường và sau đó là chuyên ngành đào tạo của hệ thống giáo dục.

Dường như vấn đề tự động hóa phức tạp hơn khi những rủi ro trong lĩnh vực giáo dục không thể giải quyết vấn đề công ăn việc làm một cách lâu dài, chúng ta dường như không thể kịp chuẩn bị gì cho thế hệ tương lại (thậm chí cho nhiều người ở hiện tại) khi trí tuệ nhân tạo thay thế con người.

Tự động hóa các công việc vốn trước đây dành cho những công việc ít đòi hỏi kỹ năng của người làm, những người không tiếp cận được đầy đủ với giáo dục khiến lại tăng thêm nghèo đói và thất nghiệp.

Ngoài ra, trong nền kinh tế thị trường, máy tự động hóa không thể dễ dàng thay thế con người ngay lập tức. Tuy nhiên doanh nghiệp vẫn có thể hài lòng khi sử dụng những cỗ máy giúp họ tiết kiệm được khoản tiền lương nhất định. Với những điều trên thì ngành giáo dục - đào tạo không có khả năng thay đổi cũng như mở ra những hướng đi mới.

Những sinh viên hay những người được đào tạo tốt đều cho rằng trí thông minh của con người sẽ tồn tại mãi mãi nhưng không phải ai cũng đủ thông minh để có thể làm việc hiệu quả như một "nhân viên tri thức".

Hiện tại có khá nhiều người lao động đang làm việc với mức lương khá thấp và khi xuất hiện những cỗ máy tự động hóa thì liệu doanh nghiệp có còn sử dụng những lao động này nữa hay không?

Câu trả lời là những người có ít kĩ năng có thể vẫn được doanh nghiệp chấp nhận sử dụng. Hầu hết các doanh nghiệp có ứng dụng CNTT phát triển luôn cần thêm nhiều người để đối phó với những hoạt động đang được mở rộng. Giống như việc sử dụng máy bay không người lái, chúng ta phải tìm thêm người điều khiển chúng.

Nhiều người cho rằng sẽ có những cỗ máy tự động hóa hoàn toàn và chúng thay thế một tầng lớp lao động nhưng dường như họ không thực sự hiểu được trí tuệ nhân tạo (TTNT – AI) là gì (có thể bị ảnh hưởng của phim ảnh) hoặc họ đang nhận thức sai lầm về công việc mà con người đang làm.

Giới hạn trong phản hồi
Đa phần các chương trình trí tuệ nhân tạo được con người tạo ra hiện nay có thể rất giỏi ở một công việc cụ thể nào đó, giống như chơi trò chơi hay đánh cờ. Nhưng hiện tại con người có thể làm được nhiều hơn thế, từ thể thao, tài chính hay nuôi dạy trẻ con… Về bản chất, con người còn có khả năng nhìn vào tương lai, lập kế hoạch và đưa ra quyết định dựa trên những ý tưởng trừu tượng. Đây chính là sự khác biệt của con người với máy hay bất kì loài sinh vật nào khác.

Đối với những người thích uống cà phê thì việc pha chế chúng đã có những cỗ máy tự động, nhưng những quán cà phê vẫn có nhân viên phục vụ. Ví dụ như quán cà phê có thể sử dụng máy tự động để thay thế người pha chế, hay những cỗ máy để làm công việc từ thu ngân cho đến phục vụ. Tuy nhiên đối với những khách đến uống cà phê thì việc thưởng thức thứ đồ uống này với những cỗ máy thực sự nhàm chán.

Robot phục vụ trong tương lai.

Những quán cà phê hiện đại đang sử dụng những cỗ máy để làm đồ uống đồng thời sử dụng thêm cả những chuyên gia pha chế. Trong đó, người pha chế được sử dụng với những công việc mà máy tự động không thể làm được. Đối với những đồ uống tiêu chuẩn mặc định thì việc phục vụ khá dễ dàng với máy tự động bởi công thức lẫn tỷ lệ đồ uống đã được lập trình sẵn. Tuy nhiên một số người có những yêu cầu riêng khác biệt mà không xuất hiện trong danh sách của máy nhưng người pha chế lại có thể đáp ứng được. Ngoài việc được phục vụ thì giao tiếp cảm xúc là điều giúp tạo nên sự khác biệt giữa nhân viên và khách hàng.

Trong một số ngành nghề khác thì những công cụ mạnh mẽ có thể đáp ứng được hầu hết nhu cầu của người dùng, nhưng những quyết định cuối cùng thì luôn cần có con người.

Xe không người lái
Volvo và Uber đã công bố một dự án 300 triệu đôla Mỹ để cùng phát triển ôtô tự lái vào hồi đầu tháng 8/2016. Uber là hãng mới nhất tham gia vào cuộc đua công nghệ không người lái, trước đó Google đã có những thành tựu đang chú ý trong lĩnh vực này hay Apple cũng đã có dự án tương tự nhưng nằm trong vòng bí mật.

Một trong những yếu tố quan trọng của xe không người lái chính là bản đồ số. Hẳn chúng ta đã từng nghe đến những rắc rối xung quanh việc sử dụng bản đồ Google Map trong đô thị. Có những trường hợp Google Map “nổi cơn điên” theo kiểu cố gắng chỉ cho người dùng đi đúng con đường được lập trình sẵn nhưng trên thực tế  con đường đó không thể đi được. Những cảnh báo như đường đang thi công hay không thể lưu thông thì dường như còn là điều xa xỉ đối với Google và cuối cùng thì những thông tin này vẫn cần con người xử lý.

Xe có khả năng tự hành trong tương lai sẽ được trang bị "trình điều khiển hỗ trợ".

Ngoài ra những công nghệ trên xe dường như tính chính xác chỉ mang tính chất tương đối. Vụ tai nạn xảy ra hôm 7/5/2016 ở thành phố Williston của Mỹ được biết đến như là thảm họa gây chết người đầu tiên liên quan đến việc sử dụng công nghệ lái xe tự động. Tesla Motors là đơn vị phát triển chiếc xe Model S cho biết rằng cảm biến trên xe không không phân biệt được màu trắng bên hông xe tải và ánh sáng bầu trời khiến vụ va chạm xảy ra.

Xe có khả năng tự hành trong tương lai sẽ được trang bị "trình điều khiển hỗ trợ" cho người lái xe, còn việc tự lái còn là điều chưa thể hiện thực. Ở những nước kém phát triển thì xe không người lái còn là điều không tưởng.

Quang cảnh và vật thể
Có thể chắc chắn rằng một số hệ thống chuyên dụng, máy tính thị giác hay một vài robot có khả năng thay đổi quang cảnh xung quanh chúng ta trong khoảng thời gian nhất định. Nhưng việc thay đổi nhất thời về thị giác và thay đổi thực tế có sự khác biệt rất lớn. Khi mà quang cảnh cũng đang rất xa vời thì cách thức xử lý của trí tuệ nhân tạo với đối tượng cụ thể cũng chưa thể tới gần như chúng ta đang tưởng tượng.

Như đã đề cập, con người có khả năng nhìn nhận, đánh giá và đưa ra quyết định. Bộ não con người tiếp nhận thông tin đối tượng mà chúng ta chưa từng gặp thì lập tức sẽ được xử lý bởi trí tuệ và những dữ liệu vốn có của chúng ta về thế giới. Điều này được giới khoa học gọi là lý luận suy đoán theo hiểu biết chung.

Hãy tưởng tượng khi bạn muốn gọi một chiếc taxi, nhưng do chưa từng gọi taxi trước đây, nên bạn không biết phải gọi như thế nào. Sau đó bạn thấy một xe taxi đến đón một người vừa giơ cánh tay lên. Bằng suy đoán theo hiểu biết chung, bạn sẽ đoán rằng đây là cách để gọi một chiếc taxi.

Để làm được như vậy, con người cần tiếp thu, suy đoán và đưa ra quyết định. Những loại phán đoán theo kinh nghiệm vốn dựa trên viêc học hỏi rất khó để lập trình vào hệ thống trí tuệ nhân tạo. Để xử lý được những hoạt động như trên thì máy thông minh cần cần biết chính xác đặc tính, thông số của mọi thứ trong hoàn cảnh để đưa ra dự đoán. Con người thì không cần điều đó bởi chúng ta có thể sử dụng khả năng của mình tưởng tượng tương lai để suy tính về những khả năng và nguyên nhân xảy ra sự việc.

Có hàng trăm biến thể về vấn đề tương tự và rất nhiều biến có thể xảy ra. Con người có thể tạọ ra hệ thống TTNT với khả năng đưa ra giải phải chính xác nhưng sẽ mất một thời gian dài để phát triển, đào tạo để máy có thể xử lý “bất cứ điều gì” và đưa ra sự lựa chọn đúng.

Nghệ thuật và cảm xúc
Nhân tố quan trọng nhất của con người chính là cảm xúc. Điều này giúp ta đưa ra được các quyết định nhanh chóng về sự vật và tình huống. Ví dụ, khi con người nhìn thấy thú dữ đi ra từ thế giới tự nhiên, họ sẽ cảm thấy nỗi sợ hãi tìm cách phải rời khỏi khu vực đó ngay lập tức. TTNT lại không có những cảm xúc bẩm sinh này để giúp máy tính đưa ra quyết định. Một robot, trừ khi được lập trình riêng biệt để nhận ra mối đe dọa nhất định còn nếu không thì nó sẽ không thể phân biệt được hay cảm nhận được điều gì có thể gây hại nghiêm trọng đến mình được.

Nhân tố quan trọng nhất của con người chính là cảm xúc.

Máy tính ngày nay có thể tạo ra logo và tên thương hiệu, đôi khi đạt được những thành công đáng kể. Nhưng với lĩnh vực nghệ thuật phức tạp thì đòi hỏi tư duy sáng tạo trong thiết kế  nhằm mang đến cảm nhận sâu sắc cho người xem về sản phẩm.

Sẽ có một ngày mạng lướt thần kinh được quy đổi ra bit nhưng sáng tạo vẫn là sự thông minh khó khăn nhất để bắt chước.

Thực tế là ngay cả những chiếc máy tính chuyên viết lách mới nhất vẫn còn rất nhiều hạn chế. Công ty Narrative Science ở Chicago, Mỹ đã khẳng định được rằng họ đã dạy được máy tính viết ra rất nhiều các bài báo, nhưng chủ yếu cũng chỉ là bài về các sự kiện về thể thao. Rõ ràng, nhà văn và những ngòi bút sáng tạo đang cần phải có rất nhiều nguồn thông tin và cần có cảm xúc để truyền tải được suy nghĩ của mình vào các dòng chữ. 

Làm sao trí tuệ nhân tạo lại có thể hiểu được các giác quan của con người một cách đầy đủ nhất để có thể thay thế được các đầu bếp thực sự? Họ có nhiệm vụ rất khó khăn, đó là kết hợp tất cả các kỹ năng nấu nướng với cách trình bày món ăn sao cho hình thức đẹp và khẩu vị hấp dẫn để làm hài lòng thực khách.

Trí tuệ nhân tạo, dù là ở trong tương lai có khả năng sử dụng những phân tích cơ thể con người kết hợp các chỉ số của nguyên liệu nấu ăn để đưa ra những món ăn hợp lý, nhưng chúng không có khả năng nuốt thức ăn vào bụng như con người và chính vì thế những cỗ máy không bao giờ có thể biết hết được những bí ẩn và điều thú vị của tất cả các nguyên liệu nấu ăn. Đầu bếp cũng là một trong những ngành khó có thể bị thay thế trong tương lai. Hay như đối với các nhà trị liệu tâm lý, cảm xúc và khả năng thấu hiểu con người là điều tối quan trọng. Sự đồng cảm là điều rất quan trọng khi bạn cần phải hiểu rõ một người hoặc là vấn đề mà người đó đang gặp phải. Trí tuệ nhân tạo rốt cuộc cũng sẽ có khả năng thể hiện được cảm xúc, lắng nghe và phản ứng, nhưng khả năng chữa bệnh trong trị liệu thì chỉ có thể có được nhờ một người hiểu thật rõ đấu tranh với các trải nghiệm con người là như thế nào.

Giáo viên
Máy móc có thể thay thế được giáo viên trên bục giảng trong tương lai, những môn khoa học là thế mạnh của những hệ thống này. Nhưng việc trò chuyện, truyền cảm hứng hay chia sẻ kinh nghiệm cho học sinh, sinh viên thì chỉ có giáo viên mới có thể làm được.

Dạy học khác xa so với việc bạn ném ra một mớ thông tin và trông chờ người khác có thể nhớ được các thông tin ấy giống như sao chép và đưa chúng vào ổ cứng.

Dạy học cũng sẽ không bao giờ trở thành một nghề lỗi thời vì ngoài việc cung cấp kiến thức thì nó còn đòi hỏi sự thấu hiểu cũng như việc đưa phương pháp giảng dạy phù hợp từng đối tượng. Cho đến nay, vẫn chưa có một dấu hiệu nào cho thấy rằng trí tuệ nhân tạo có được khả năng dạy những đứa trẻ học đánh vần hay tính nhẩm. Ngoài ra, giáo viên không đơn thuần giảng dạy kiến thức, một phần nhân cách đến từ giáo dục và chỉ có con người mới có thể mang đến những điều đó cho đồng loại.

Robot có khả năng thay thế con người trong một số lĩnh vực.

Tương lai AI
Tự động hóa trên diện rộng sẽ đòi hỏi nguồn đầu tư cơ sở hạ tầng khổng lồ trước khi biến mọi thứ thành hiện thực. Điều này có thể xảy ra tương đối sớm, máy thông minh có thể lái xe, đề nghị lượng caffeine mà ta mong muốn. Nhưng sự sáng tạo và bước nhảy vọt về suy nghĩ mới sẽ luôn luôn đến từ con người.

PC WORLD VN, 10/2016