Họa sĩ Nguyễn Gia Trí: Tình yêu nước và chuyện bức tranh chuột

60 năm trước, vào Xuân Canh Tý 1960, danh họa Nguyễn Gia Trí (1908-1993) đã gây chấn động miền Nam bằng bức tranh biếm họa 5 con chuột đục khoét quả dưa hấu đỏ in trên bìa Báo Tự Do số Tết ở Sài Gòn mà dư luận cho rằng là ông nhắm vào "gia đình trị" của Tổng thống Ngô Đình Diệm, chế độ Việt Nam Cộng hòa.

60 năm trước, vào Xuân Canh Tý 1960, danh họa Nguyễn Gia Trí (1908-1993) đã gây chấn động miền Nam bằng bức tranh biếm họa 5 con chuột đục khoét quả dưa hấu đỏ in trên bìa Báo Tự Do số Tết ở Sài Gòn mà dư luận cho rằng là ông nhắm vào “gia đình trị” của Tổng thống Ngô Đình Diệm, chế độ Việt Nam Cộng hòa.

Không chỉ là tài năng lớn của nền hội họa Việt Nam, Nguyễn Gia Trí còn là người yêu nước, từng dấn thân hoạt động cách mạng chống Pháp...

* Tình yêu dân tộc của một tài năng lớn

Từ năm 1939, Nguyễn Gia Trí đã tổ chức cuộc triển lãm tranh sơn mài cá nhân đầu tiên tại Hà Nội gây ngạc nhiên và tạo tiếng vang lớn trong giới mỹ thuật lẫn dư luận khi bất ngờ trưng bày những tác phẩm sơn mài độc đáo bằng kỹ thuật sáng tạo mới mẻ riêng biệt. Ông tiếp tục tìm tòi, khám phá, sáng tạo, phát triển nghệ thuật tranh sơn mài lên đỉnh cao bằng những tuyệt tác sắc màu táo bạo, bay bướm, lộng lẫy, độc đáo, mẫu mực. Tranh sơn mài của Nguyễn Gia Trí kết tinh từ tình yêu, tâm huyết, khát vọng cách tân nghệ thuật dân tộc với trí tuệ dung hòa hai dòng văn hóa Đông Tây bằng kỹ thuật điêu luyện của một tài năng xuất chúng, tạo nên ngôn ngữ hội họa riêng biệt vừa thực vừa ảo, góp phần làm rạng danh nền mỹ thuật Việt Nam trên thế giới.

Một trong những tác phẩm ấn tượng nhất thể hiện tài năng tạo hình và diễn tả sơn mài đạt đến đỉnh cao của họa sĩ Nguyễn Gia Trí là bức bình phong hai mặt Thiếu nữ trong vườn và Phong cảnh hiện thuộc bộ sưu tập của Bảo tàng mỹ thuật Việt Nam. Tác phẩm này gồm 8 tấm ghép lại thành bình phong hình chữ nhật có kích thước 159x400cm. Mặt thứ nhất của bình phong là tranh Thiếu nữ trong vườn, còn mặt thứ hai là tranh Phong cảnh mà thường được gọi Dọc mùng. Theo nhà nghiên cứu mỹ thuật Bùi Thị Thanh Mai, bức tranh Thiếu nữ trong vườn đậm chất cao sang và trang nhã, với tinh thần thư nhàn toát lên từ sự hòa quyện giữa con người và thiên nhiên cảnh vật, hấp dẫn người thưởng lãm bởi thế giới sơn mài huyền ảo của Nguyễn Gia Trí. Ngược lại, bức tranh Phong cảnh diễn tả cây dọc mùng bằng đường nét vẽ khỏe khoắn, với những mảng vỏ trứng lung linh kết hợp với sắc đỏ của son, ánh rực rỡ của vàng, độ sâu thắm của sơn then và cánh gián, hiện lên phong cảnh nông thôn Bắc bộ đẹp lộng lẫy và sâu thẳm. Khóm cây dọc mùng bình dị trở nên sang quý lạ thường.

* Bức tranh 5 con chuột gây chấn động Xuân Canh Tý 1960

Trên trang bìa số Xuân của Báo Tự Do năm Canh Tý 1960 ở Sài Gòn có bức tranh vẽ 5 con chuột đang ăn quả dưa hấu. Con chuột là một trong 12 con giáp. Năm Tý vẽ chuột là chuyện bình thường như thói quen làng báo Việt từ trước đến nay. Thế nhưng báo Xuân phát hành được gần 20 ngày, bỗng vào mùng 5 Tết xe cảnh sát hú còi ập tới trụ sở Báo Tự Do lùng sục, đập phá và đọc lệnh tịch thu toàn bộ báo Xuân cũng như những số báo còn lại trong tòa soạn.

Chuyện gì xảy ra với Báo Tự Do Xuân Canh Tý 1960? Theo tin hành lang, có kẻ mách lẻo “tham mưu” tâng công với lãnh đạo cao cấp chính quyền Sài Gòn rằng 5 con chuột đang ăn quả dưa hấu ám chỉ 5 anh em gia đình trị họ Ngô đang đục khoét đất nước. Nếu lật ngược bức tranh, theo đường viền màu vàng của vỏ trái dưa, tùy theo hình dung của mỗi người sẽ thấy hiện lên hình ảnh bản đồ Việt Nam, hoặc riêng miền Nam đang thuộc quyền quản lý của nền Đệ nhất Cộng hòa do Tổng thống Ngô Đình Diệm lãnh đạo. Và 5 con chuột trong tranh tượng trưng cho 5 anh em gia đình họ Ngô: Ngô Ðình Thục, Ngô Ðình Diệm, Ngô Ðình Nhu, Trần Lệ Xuân và Ngô Ðình Cẩn. Có ý kiến cho rằng 5 con chuột ấy ám chỉ toàn anh em ruột nhà họ Ngô, không có bà Trần Lệ Xuân vợ Cố vấn Ngô Đình Nhu, mà thay vào đó là người em út Ngô Đình Luyện đang làm đại sứ ở phương Tây.

Tuy nhiên, mọi suy đoán đều không có chứng cứ, bởi bức tranh 5 con chuột ăn quả dưa hấu đơn thuần cũng chỉ là một tác phẩm nghệ thuật. Năm Tý vẽ tranh chuột hay nói về chuột để mua vui là theo lệ thường báo chí. Chính quyền Sài Gòn cũng chẳng có văn bản nào kết luận Báo Tự Do vi phạm vì bức tranh. Chỉ có điều, sự giận dữ của anh em họ Ngô qua việc lệnh cấp dưới lục soát, đập phá trụ sở, tịch thu Báo Tự Do và truy tìm tác giả bức tranh đã cho thấy họ tự nhận mình là 5 con chuột mà dư luận đang bàn tán.

Bức tranh biếm họa 5 con chuột ăn quả dưa hấu của họa sĩ Nguyễn Gia Trí in trên bìa Báo Tự Do số Tết Canh Tý 1960 ở Sài Gòn đã gây chấn động khi dư luận cho rằng ông nhắm vào chế độ gia đình trị của Tổng thống Ngô Đình Diệm

Một điều bất thường khác là bức tranh 5 con chuột ăn dưa hấu trên bìa Báo Xuân Tự Do không có tên tác giả. Và bấy giờ có 2 họa sĩ nằm trong vòng nghi vấn: Nguyễn Gia Trí và Phạm Tăng. Hai ông đều là bậc tài danh xuất thân từ Trường cao đẳng mỹ thuật Đông Dương ở Hà Nội rồi vào sống ở Sài Gòn và là bạn thân của nhau, dù Phạm Tăng nhỏ hơn Nguyễn Gia Trí tới 16 tuổi. Lúc ông Phạm Việt Tuyền cho ra tờ Báo Tự Do ở Sài Gòn sau năm 1954 thì họa sĩ Phạm Tăng là một trong những thành viên Ban biên tập và thường xuyên vẽ hí họa cho báo, còn họa sĩ Nguyễn Gia Trí cộng tác thi thoảng vẽ vài bức tranh nhưng không ký tên. Khi xảy ra sự cố Báo Xuân Tự Do năm Canh Tý 1960 thì Phạm Tăng đang du học bên Ý và không còn vẽ cho báo này. Qua nhiều nguồn tin xác tín khác nhau, tác giả bức biếm họa 5 con chuột ấy chính là Nguyễn Gia Trí bấy giờ đang sống ở Sài Gòn.

Không chỉ là nghệ sĩ tạo hình, Nguyễn Gia Trí còn là một người yêu nước, từng hoạt động cách mạng và bị chính quyền thực dân Pháp bắt đày lên Sơn La. Trong hoàn cảnh khắc nghiệt của miền Nam lúc ấy, bức biếm họa là hành động dũng cảm của một nghệ sĩ lớn mang tinh thần yêu nước.

Nguyễn Phan Huỳnh